نظری پیرامون مناقشه ّتوهم توسعه علمیّ

بحث تولید علم و یا "توهم تولید علم" هنوز هم داغ است. کار از روزنامه و مصاحبه ها به رسانه ملی نیز کشیده شده است. موافقان و مخالفان بحث" توهم تولید علم" هر یک از وجوه متفاوتی به این قضیه می پردازند. من قصد دارم به عنوان یک کتابدار که سودی از توهم بودن یا نبودن تولید علم در ISI Thomson نمی برد، از وجهی دیگر به این قضیه بپردازم.

از این مطلب می گذرم که اصلا فلسفه ایجاد نمایه های سه گانه آی.اس.آی چیست که بارها صحبت شده است. بحث من میزان پوشش رشته­های علمی در آی.اس.آی است.

1-    مطالعات مستقلی بر روی میزان پوشش رشته­های علمی در آی.اس.آی صورت گرفته است که نشان می دهد میزان پوشش مجلات علمی توسط نمایه های سه گانه آی.اس.آی٬ در حوزه های علوم تجربی عالی و یا خوب و در علوم انسانی، علوم اجتماعی و هنر متوسط می باشد. تاکید شده است که در ارزیابی پژوهش محققان حوزه های علوم انسانی، اجتماعی و هنر، استفاده از نمایه های استنادی آی.اس.آی نه تنها غیر مفید، بلکه زیانبار نیز می باشد.

پوشش مجلات بر حسب حوزه در این جدول آمده است

عالی	خوب	متوسط
بیوشیمی و بیولوژی مولکولی	فیزیک و شیمی کاربردی	دیگر علوم اجتماعی
علوم زیست­شناسی عمدتاً مربوط به انسان	علوم زیست­شناسی عمدتاً مربوط به حیوانات و گیاهان	علوم انسانی و هنر
پزشکی بالینی	روانشناسی و روانپزشکی
فیزیک و ستاره شناسی	دیگر علوم اجتماعی عمدتاً مربوط به پزشکی و بهداشت
شیمی	علوم زمین
	ریاضیات
	مهندسی
	اقتصاد

2-    درباره اهمیت مجلات در نظام ارتباط مکتوب هرحوزه ای از علوم قبلا نیز صحبت شده است. نتایج پژوهشها نشان می دهد که اهمیت مجلات در نظام ارتباط علمی برای حوزه های علوم تجربی زیاد و برای علوم اجتماعی و علوم انسانی و هنر خیلی کمتر است. درک دو سولا پرایس معتقد است که علوم تجربی و علوم انسانی دو قلمرو علمی و پژوهشی جداگانه و اساساً دارای درونمایه متفاوت از همدیگرند. بر طبق نظر پرایس، درونمایه متفاوت در علوم تجربی و علوم انسانی نیازمند «ساز­و­کارهای اجتماعی متفاوت ذخیره و تبادل اطلاعات» است. علوم تجربی با «یافته های کمّی، بسیار نظم یافته و نسبتاً قطعی» سر و کار دارد. دانش آن «مثبت» و دارای «دوامی کوتاه مدت» است. سئوالات مطرح شده در پژوهش های این علم سریعاً توسعه می یابند. پژوهشگر علوم انسانی دائم با سئوالات زیربنایی و دارای اهمیت دائمی سر­و­کار داشته و در مورد آنها «خِردی نو» عرضه می کند. علوم انسانی بیشتر فعالیتی فردی است؛ در حالیکه دانشمندان علوم تجربی با اشتراک در کانون فکری، به لحاظ اجتماعی در گروه هایی سازمان یافته­اند و در همایشها و یا از طریق مجلات علمی در سطحی جهانی با همدیگر در تعامل بوده و جبهه بین المللی پژوهش را شکل می دهند. درعلوم اجتماعی و علوم انسانی، کتب رسانه های ارتباطی مهمی هستند. به علاوه، در حوزه هایی همچون جامعه شناسی، علوم تربیتی، علوم سیاسی، انسان شناسی و بخش­های مربوط به علوم اجتماعی و نیز در علوم انسانی و هنر، "الگوی نشرملّی" نقشی مهم را عهده دار است. متون این حوزه ها تا حد زیادی بین قلمروهای مختلف زبانی پراکنده شده اند. ارجاعات بین منابع مورد استناد مختلفی که بیشترشان جهت گیری ملّی دارند، پراکنده اند.

پس می توان گفت که دانشمندان حوزه علوم انسانی، علوم اجتماعی و هنر اساسا" نباید نگران عدم انتشار مقالات خود در مجلات تحت پوشش آی.اس.آی باشند. چرا که اولا"رسانه مکتوب غالب در آن حوزه ها، مجلات نیستند؛ ثانیا" پوشش موضوعی آی.اس.آی در این حوزه ها در حد متوسط می باشد و تمامی مجلات معتبر این حوزه ها را پوشش نمی دهد.

از سوی دیگر سیاستگذاران امر پژوهش نیز باید در امتیازدهی به پژوهشگران این حوزه ها به این موارد توجه نمایند و به انتشار مقاله محققان حوزه علوم تجربی در آی.اس.آی بهای لازم را داده و به محققان حوزه علوم انسانی، علوم اجتماعی و هنر، به چاپ کتاب و درج مقاله در مجلات ملی مورد تایید، بهای بیشتری داده و از امتیاز دهی زیاد به انتشار مقاله در مجلات آی.اس.آی خودداری نمایند.

در بحث های گوناگون پیرامون ّتوهم توسعه علمیّ غالب محققان حوزه علوم تجربی مدافع نمایه های آی.اس.آی بوده و برعکس محققان حوزه های علوم انسانی، علوم اجتماعی و هنر مخالف ارزشگذاری بیش از حد به این نمایه ها هستند. حق با کیست؟ فکر کنم هر دو طرف.

اگر این موارد برای جامعه علمی روشن و پذیرفته شده باشد، جنجال بحث توهم توسعه علمی، علمی تر شده و شاید تاحد زیادی فروکش کند.

البته میخواستم مطلب مفصلی در این باره بنویسم، ولی فکر کردم شاید حوصله خواندن آن را نداشته باشید و از سویی اطاله مطلب، مفید فایده برای وبلاگ نیست. 

منبع: کتاب تحلیل استنادی در ارزیابی پژوهش نوشته هنک. موئد که توسط بنده و دوست خوبم جناب آقای حیدر مختاری ترجمه شده و در دست چاپ است.